Nieuwe Waterwerken Zoutkamp

Om de gevolgen van de klimaatverandering tot 2050 op te vangen, is een grotere bemalingscapaciteit nodig om het historische Groningse vissersdorp Zoutkamp en omgeving te beschermen tegen hoog water. Waterschap Noorderzijlvest, gemeente Het Hogeland én de provincie Groningen zagen koppelkansen en trekken daarom in het project Nieuwe Waterwerken Zoutkamp gezamenlijk op om naast het verhogen van de waterveiligheid ook direct een impuls te geven aan de leefbaarheid, verkeersveiligheid en het toerisme in Zoutkamp en omgeving.

Het initiatief voor dit unieke project komt vanuit het waterschap. “We zien tot en met 2050 een aantal dingen op ons afkomen die van invloed zijn op ons beheersgebied en waarvoor we maatregelen moeten treffen om droge voeten te houden”, zegt Mark Pietersen, projectmanager bij Waterschap Noorderzijlvest. “De westkant van de stad Groningen is feitelijk het afvoerputje van het stroomgebied. Het water dat op het Drents Plateau valt (het gebied tussen de steden Assen en Groningen, red.) stroomt allemaal naar de westkant van de stad Groningen en moet vervolgens het Hogeland op, de streek ten noorden van de stad Groningen. Hiervoor zijn inmiddels al de nodige waterbergingsgebieden aangelegd. Maar dat alleen is niet voldoende. Aan de noordkant van de stad is extra afvoercapaciteit nodig om water af te voeren richting het Lauwersmeer. Het overtollige oppervlaktewater wordt daar tijdelijk opgeslagen en bij gunstig tij, onder vrij verval via de R.J. Cleveringsluizen, geloosd op de Waddenzee. Daartoe hebben we in 2022 al de afvoercapaciteit van gemaal Schaphalsterzijl vergroot met 420 m3 per minuut en nu moet ook het gemaal H.D. Louwes in Zoutkamp worden vergroot met een extra 600 m3 per minuut.”

De opgave in Zoutkamp is echter nog groter, want om droge voeten te houden, zouden de regionale keringen met 60 tot 80 centimeter moeten worden opgehoogd. Aangezien die dwars door het dorp lopen, zou het hele dorp op de schop moeten. Dat was niet bepaald wenselijk. Daarom heeft het waterschap een alternatief bedacht, waarin voor de voormalige zeedijk een hoofdrol is weggelegd. Zoutkamp lag vroeger namelijk aan zee. Toen in 1953 als gevolg van de watersnoodramp de Lauwerszee in 1969 werd afgedamd, transformeerde het tot een meer. Sindsdien heeft de Hunsingosluis in de voormalige zeedijk geen zeekerende functie meer. “In de verkenningsfase hebben we in 2019 beide varianten afgewogen: óf het huidige gemaal vergroten en de keringen door het dorp ophogen óf het hele pakket opschuiven naar de zeedijk, inclusief de bouw van een nieuw gemaal en de restauratie van de tot Rijksmonument gekroonde Hunsingosluis”, zegt Pietersen. “Uiteindelijk is voor die laatste optie gekozen en zijn we vanaf 2019 druk geweest met het regelen van de financiële dekking en het zoeken naar koppelkansen om de businesscase rond te maken.”

Om tot een gedegen en weloverwogen ontwerp te komen, werd besloten om de markt al vroegtijdig bij het project te betrekken en niet te wachten tot het bestek klaar was. “Zodoende hebben we een 2-fasencontract op de markt gezet. Daar hebben twee uitvoerende partijen op ingeschreven en vervolgens zijn we met Strukton in zee gegaan voor de eerste fase. De opdracht was om te komen tot een maakbaar en verrassingsvrij DO. Dat werd in december 2022 definitief, waarna het Algemeen bestuur van waterschap Noorderzijlvest in februari 2023 heeft ingestemd met het uitvoeringskrediet voor het hele project.” Marcel Kampman, projectmanager bij Strukton: “Uiteindelijk zijn we tot een ontwerp gekomen waarbij we een nieuw gemaal bouwen met de beoogde capaciteit van 1.600 m3 per minuut naast de monumentale Hunsingosluis uit 1859. Ook de sluis wordt aangepakt. We gaan deze restaureren en ombouwen naar een schutsluis, zodat scheepvaart mogelijk blijft, ook als het gemaal in bedrijf is. Dat is nu niet het geval.” 

Strukton is in mei 2023 gestart met de uitvoering buiten. “We zijn begonnen met het creëren van een bouwput van 100 bij 20 meter voor de onderbouw van het gemaal. Daarin zijn 407 combipalen met een prefab kern en groutomhulling aangebracht”, zegt Kampman. “Vervolgens is de kuip tot circa 8,5 meter diep ontgraven en hebben we een onderwaterbetonvloer gestort van 1 meter dik. De kuip is leeggepompt en sindsdien fantastisch mooi droog.” Inmiddels is de constructieve vloer gestort en is Strukton bezig met het maken van de buiten- en tussenwanden voor de drie stroomkokers. “Rond september van dit jaar is de ruwbouw van het gemaal klaar en beginnen we aan de restauratie van de Hunsingosluis. Op dat moment wordt het Hunsingokanaal volledig afgedamd met een bouwput. Het oude gemaal H.D. Louwes moet het water aankomend winterseizoen nog wel naar het Lauwersmeer kunnen verpompen en dat gebeurt via een bypass door de stroomkokers van het nieuwe gemaal. Zodoende hebben we geen tijdelijke pompinstallatie nodig.”

De Hunsingosluis is een oude zeesluis. Als het H.D. Louwes gemaal draait, is er geen scheepvaart mogelijk. “Dat is straks verleden tijd”, verzekert Pietersen. “Voor de restauratie en het ontwerp van de nieuwe sluis hebben we ons mede laten adviseren door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en een restauratiearchitect. Het advies was om niet de fout te maken door het nieuwe gedeelte van de schutsluis, dat er letterlijk ‘aangeplakt’ wordt, oud te laten lijken. Zodoende worden straks de tijdslijnen mooi zichtbaar. Oud blijft oud en nieuw wordt ook echt nieuw. In de keersluis komen de houten deuren ook weer terug, al worden ze straks wel elektromechanisch bediend, terwijl in het nieuwe gedeelte stalen sluisdeuren zijn voorzien die hydraulisch worden bediend. Een mooie combinatie van technieken. De sluis wordt ook niet helemaal drooggezet, om te voorkomen dat de constructie van de sluis wordt aangetast.”

In oktober 2025 moeten volgens planning de hele ruwbouw en het grootste deel van de afbouw van het gemaal en de sluis klaar zijn. Daarna volgt een periode van inregelen en afstemmen van de systemen. In maart 2026 volgt dan de definitieve oplevering. Gelijktijdig voert Strukton ook nog vijf koppelkansen uit voor de gemeente. Een bewuste keuze volgens Kampman, zodat het voor de omgeving heel zichtbaar is dat er één partij aan het werk is en dat men zich bij vragen ook bij één loket kan melden. Behalve de waterveiligheid worden ook de verkeersveiligheid verbeterd, de toeristische en recreatieve mogelijkheden rond het Lauwersmeer uitgebreid en de vaarrecreatie richting het Hogeland en stad Groningen versterkt. Pietersen tot besluit: “Na oplevering dagen we de markt opnieuw uit om het oude gemaal H.D. Louwes op een duurzame, verantwoorde en innovatieve manier te ontmantelen.”

Nieuwe Waterwerken Zoutkamp wordt mede gefinancierd door het Nationaal Programma Groningen, het Waddenfonds, de Erfgoed Deal en de Commissie Bodemdaling.